Vandaag is het 76 jaar geleden dat concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau, op 27 januari 1945, werd bevrijd door het Russische ‘Rode leger’.
Berlijn was helaas de belangrijkste plaats waar deze holocaust in gang werd gezet en van waaruit de holocaust werd geleid. In Berlijn zijn dan ook nog overal herinneringen aan de holocaust te vinden.
De pijn, ellende, moeite en vervolging die de Joden (en andere minderheidsgroepen) in deze tijd werden aangedaan, mogen en zullen nooit vergeten worden. Herinneringen blijven expres overal zichtbaar. Zodat niemand het vergeet en zodat het nooit meer zal gebeuren!
Station Grunewald
Eén van deze kenmerkende, en aangrijpende, herdenkingsplekken is te vinden op Station Grunewald. Eén van de drie stations waar vandaan de Joden uit Berlijn gedeporteerd werden naar de verschillende concentratie- en vernietigingskampen. Vanaf dit station werden de eerste Joden en de meeste Joden weggevoerd.
Bonhoeffer en de Jodentransporten
Zoals de naam al aangeeft: Station Grunewald ligt in de wijk Grunewald, de wijk waar Dietrich Bonhoeffer opgroeide en waar zijn thuisbasis ook was en bleef in de oorlogstijd. Ongetwijfeld hebben hij en zijn familie gezien en gehoord wat er op deze plek gebeurd is. Voor Bonhoeffer was ’de vervolging van de Joden’ de hoofdreden om in verzet te komen tegen Hitler en zijn Naziregime. Eén van de taken van Bonhoeffer in het verzet was het verzamelen van berichten over de Jodentransporten, om deze door te spelen aan de militairen die samenzweerden tegen Hitler en hem probeerden te vermoorden.
Achtergronden over de Joden in Berlijn
In de 17e eeuw kwamen er een paar Joodse families naar Berlijn. Ze vestigden zich hier en groeiden uit tot een grote groep Duitse Joden. In 1925 was de grootste concentratie van Joden in Duitsland te vinden in Berlijn. Het ging om ongeveer 173.000 Joden, dat was 32% van alle Joden die in Duitsland woonden.
De meeste Duitse Joden waren in deze tijd meer Duits dan Joods. Ze waren volledig ingeburgerd in Duitsland, waren goed opgeleid en bekleedden vaak hoge functies (artsen, politici, uitgevers, geleerden, componisten etc). De mannen hadden vaak meegevochten aan de kant van Duitsland in de eerste wereldoorlog, en hadden daar soms ook eremedailles voor ontvangen. Velen van hen deden weinig met hun Joodse achtergrond en geloof en leefden echt als Duitser.
Maar toen Adolf Hitler in 1933 aan de macht kwam, keerde het tij onmiddellijk voor hen. De Jodenvervolging kwam meteen op gang. Zo werd er op 1 april 1933 al een algemeen ‘Juden-Boykott’ afgekondigd tegen Joodse winkeliers. Kort erna werden alle Joodse ambtenaren ontslagen. Niet alleen ongewenste mensen, maar ook boeken van andersdenkenden moesten verdwijnen.
De inzameling van ‘on-Duitse’ boeken kwam vanaf 10 april op gang en op 10 mei werden alleen al in Berlijn zo’n 20.000 tot 25.000 boeken, van 94 verschillende schrijvers (Joodse schrijvers, maar ook communistische en andere schrijvers met een ‘on-Duitse geest’) verbrand.
Meteen in 1933 vertrokken de eerste Joden uit Berlijn en uit Duitsland. Zo verhuisde bijvoorbeeld de bekende Joodse wetenschapper / natuurkundige Albert Einstein, die (net als Dietrich Bonhoeffer en diens vader Karl Bonhoeffer) op dat moment nog les gaf aan de Universiteit aan de Unter den Linden, naar de VS. Vele andere joden deden hetzelfde en verhuisden naar de VS of naar Engeland.
In de loop van 1933 woonden er nog 160.000 Joden in Berlijn. De jaren erna wisten er steeds meer te ontvluchten, tot er in 1941 nog 66.000 Joden in Berlijn woonden.
Joseph Goebbels wil Berlijn ‘Judenfrei’ hebben
In heel Duitsland hadden de Joden last van Joseph Goebbels, de zeer anti-Joodse minister van Propaganda, maar die van Berlijn hadden hier extra last van. Goebbels was namelijk de 'Gauleiter' (leider van de regio) van Berlijn en hij verzocht Hitler om transporten om de Joden uit Berlijn te verwijderen. Hitler ging hier graag in mee.
Besluit tot het deporteren van de Joden
In september 1941 werd het besluit genomen om de Joden te gaan deporteren. Vanaf dat moment konden de Berlijnse Joden nergens meer heen vluchten. De Joden werden opgespoord, gevangen genomen en in een ‘Sammellager’ (verzamelhuis) opgesloten tot er genoeg verzameld waren voor een volle trein. Er kwamen in de loop van de tijd meerdere ‘verzamelhuizen’ in Berlijn, zoals bijvoorbeeld het Joodse ouderenhuis aan de Schönenberger Allee, waarover ik een eerder verhaal heb geschreven.
De deportaties
Op 18 oktober 1941 vond de eerste deportatie plaats. 1013 joden werden vanaf Station Grunewald naar het getto in Lódź gebracht. Kinderen, vrouwen en mannen die geen baan meer hadden, werden in eerste instantie opgepakt en weggevoerd. Vele deportaties volgden vanaf dit station. In totaal vertrokken hier 186 treinen vol met Joden naar de kampen.
Tot april 1942 reden de treinen vooral naar de Oost-Europese getto’s in Lódź (toen nog Litzmannstadt genoemd), Riga en Warschau.
Vanaf 1942 kwamen in concentratiekamp Auschwitz de massamoorden op gang en werd dit kamp dus ook een vernietigingskamp. Vanaf dat moment reden steeds meer treinen direct naar Auschwitz. Alleen al vanaf het station in Grunewald vertrokken 35 treinen, met ongeveer 17.000 Joden, rechtstreeks naar het concentratie- en vernietigingskamp in Auschwitz.
In totaal werden er vanaf station Grunewald meer dan 50.000 Joden gedeporteerd, de meesten van hen hebben de kampen niet overleefd. Velen overleefden ook de treinreizen zelf niet. De wagons waren overvol, mensen zaten op elkaar gepropt, konden nauwelijks bewegen. De treinen reden zeer langzaam, gemiddeld maar 25 km/uur en deden er dus lang over. Andere treinen (zeker die van het Duitse leger) hadden voorrang, waardoor ze soms ook ergens moesten wachten op een zijspoor. Voedsel en drinken kregen ze niet onderweg. Er was geen toilet en ook geen vrije hoek waar mensen hun behoeften konden doen, dus moest iedereen alles gewoon maar laten lopen. De stank was verschrikkelijk en regelmatig overleden mensen onderweg door ademhalingsproblemen, uitputting en uitdroging.
Station Grunewald
Een mooi idyllisch station, met een afgrijselijke geschiedenis...
Nog twee deportatiestations in Berlijn:
Vanaf januari 1942 werden ook vanaf Güterbahnhof (goederenstation) Moabit Joden weggevoerd. Vanaf dit station vertrokken meer dan 32.000 Joden naar de concentratiekampen.
In juni 1942 kwamen de ouderentransporten op gang. Oudere Joden werden vanaf Anhalter Bahnhof vervoerd door hen in één of twee wagons te stoppen (maximaal 50 per wagon) die aan de gewone treinen naar Praag werden gekoppeld. Vanaf daar werden ze naar Theresienstadt gebracht. Zo werden 9600 oudere Joden in 116 verschillende etappes de stad uit gevoerd.
Monument bij Güterbahnhof Moabit
Resten van het Anhalter Bahnhof dat in februari 1945 werd vernietigd door een bom.
De andere kant van de resten van het Anhalter Bahnhof
Berlijn Judenfrei?
Op 19 mei 1943 werd Berlijn ‘Judenfrei’ verklaard. Maar Berlijn is nooit helemaal ‘vrij van Joden’ geweest.
Tot maart 1945 volgden er af en toe nog kleine groepen deportaties.
En na de oorlog, in mei 1945, woonden er nog 6500 – 7000 Joden in Berlijn. 4000 hiervan hadden de oorlog overleefd doordat ze getrouwd waren met een Duitser. Ongeveer 1500 overleefden door onder te duiken en van de rest is het niet bekend hoe ze overleefden.
Gedenktekens station Grunewald
Op en rondom het station zijn in de loop van de jaren meerdere monumenten opgericht ter herinnering aan de Jodendeportaties die vanaf die station plaatsvonden. Twee ervan wil ik hieronder noemen.
Betonnen muur met afdrukken
Op 18 oktober 1991 (50 jaar nadat de eerste deportatie-trein hier vertrok) werd een gedenkmuur onthuld, die door de Poolse kunstenaar Karol Broniatowski is ontworpen.
In de muur zijn afdrukken te zien van menselijke lichamen die vervagen. Symbool voor de ontmenselijking van de deportaties.
Gleis 17
Omdat de Deutsche Bahn (Duitse spoorwegen) had meegewerkt aan de deportaties, werd hier vaak negatief over gesproken. De Deutsche Bahn besloot daarom om hun fouten hierin te erkennen en een monument op te richten dat duidelijk aangeeft wat er is gebeurd. Ze riepen een wedstrijd uit om een geschikt monument te laten ontwerpen. De wedstrijd werd gewonnen door de architecten Nicolaus Hirsch, Wolfgang Lorch en Andrea Wandel. Zij bedachten het huidige monument van 186 stalen platen. Op deze platen zijn in chronologische volgorde de datum, het aantal gedeporteerde Joden en hun bestemming aangegeven. Voor elke trein een aparte plaat. Deze platen liggen langs het spoor dat werd gebruikt voor de deportaties. Dat spoor is nu niet meer in gebruik. Als onderdeel van het monument groeien er nu bomen tussen de rails. Als symbool dat er vanaf dit spoor nooit meer een trein het station zal verlaten. Op 27 januari 1998 werd het monument ingewijd. Precies 53 jaar na de bevrijding van concentratiekamp Auschwitz.
Het is zeer indrukwekkend en de moeite waard om hier rond te lopen en de monumenten te bekijken. Als ik met mensen een Bonhoeffer rondwandeling maak in Grunewald, bezoeken we dit monument ook.
Om over na te denken:
Al een jaar woedt het coronavirus door de wereld. Iedereen heeft er last van. De maatregelen rondom corona beperken ons leven en we kunnen in angst leven om de gezondheid van onszelf en van anderen. Echt een lastige tijd, waarvan we geen idee hebben hoe het verder gaat en wanneer het leven weer ‘normaal’ wordt. Onzekerheid heerst en dat kan tot veel verschillende gevoelens en emoties leiden. Angst, verdriet, wanhoop, frustratie, boosheid, het gevoel opgesloten en gevangen te zitten, eenzaamheid, onzekerheid. Dat is niet gek en het mag ook allemaal een plaats hebben.
In zekere zin heeft dit wat weg van een oorlogssituatie. Maar dan met een virus als vijand. Alle bovengenoemde emoties en gevoelens leefden ook bij de mensen (en met name bij de Joden) tijdens de tweede wereldoorlog. Toch is de situatie nu wel heel anders dan in de tweede wereldoorlog.
Tijdens de holocaust ging een hele generatie verloren. Echt verloren. De miljoenen slachtoffers die overleden verloren alles, inclusief hun leven. Vele overlevenden kwamen getraumatiseerd terug uit de concentratiekampen. Ze hadden bijna alles verloren, behalve hun leven en hopelijk waren er ook nog wat geliefden en familieleden over. Ondanks deze verliezen en trauma’s wisten ze hun leven weer op te pakken en opnieuw op te bouwen.
Andere holocaust-overlevenden kwamen er juist sterker uit. Ze verloren net zo veel, maar doordat het lijden hen sterker had gemaakt, werden zij een groot voorbeeld voor anderen. Met hun levenservaring en hun veerkracht konden ze anderen helpen en inspireren om vol te houden tijdens moeilijke tijden. Hierbij denk ik bijvoorbeeld aan Victor Frankl, Corrie ten Boom en Edith Eger.
Er wordt wel gezegd dat er nu een verloren generatie opgroeit, omdat jongeren massaal ‘vertraging’ oplopen op school of tijdens hun studie. Ik geloof persoonlijk dat dat onzin is. Misschien wel als je enige streven is om door te gaan zoals het leven altijd is gegaan en dan gefrustreerd te ontdekken dat dat nu niet mogelijk is. Als je dan vervolgens je kop in het zand steekt en blijft hangen in gefrustreerdheid, kom je niet veel verder.
Veel jongeren (en ouderen) zien geen uitdagingen meer. Online school kan te saai zijn om goed mee te doen, je vrienden kun je niet of nauwelijks zien en sporten en andere manieren om even af te reageren worden je onmogelijk gemaakt. Allemaal hele reële problemen, waar bijna iedereen mee worstelt. Het gevolg is dat velen daarom alleen nog maar achter computerspellen, netflix, youtube, tiktok en instagram blijven hangen. Dan kun je inderdaad wel vertraging oplopen in je ontwikkeling en mogelijkheden. Maar is dat niet heel logisch in deze tijd en moeten we dat niet gaan zien als de normale gang van zaken nu? Dat we niet het leven 'voor corona' als norm blijven zien, maar het huidige leven 'met corona' nu als uitgangspunt gaan nemen. Zodat daar goede aanpassingen op worden gemaakt. Het zou zo goed zijn als de onderwijsprogramma's hier nu op aangepast worden. Dat de druk wegvalt om alles zo te blijven doen, zoals het altijd ging en er creatieve mogelijkheden worden gevonden om jong en oud te helpen deze ingewikkelde tijd door te komen. Niemand weet hoe lang dit nog gaat duren, maar het is wel duidelijk dat het 'normale' leven voorlopig nog niet terug komt.
De leerschool van het leven draait momenteel op volle toeren. Juist in deze ingewikkelde tijd valt er zoveel te leren, voor jong en oud. Leren hoe je met tegenslag en teleurstelling kunt omgaan. Leren hoe je met je eigen emoties kunt omgaan en welke plaats die mogen en moeten hebben in je leven. Leren hoe je met rouw kunt omgaan, omdat je door een rouwproces gaat. Een rouwproces omdat een geliefde is overleden bijvoorbeeld. Of omdat je je baan hebt verloren. Maar rouw heeft ook een plaats als er andere dingen in het leven niet meer gaan zoals je had gehoopt. Een gemist afstuderen, een gemiste bruiloft, gemiste kansen waar je naar uit leefde, vriendschappen die nu niet door kunnen gaan zoals je had gehoopt etc. Om veel dingen kun je rouwen en dat is ook goed om dit gemis te verwerken.
Het zou zo mooi zijn als dit soort thema's nu worden meegenomen in de onderwijsprogramma’s. Dat niet alles perse zo moet doorgaan als het altijd ging, maar dat er ruimte is en komt om af te wijken van de standaard lesprogramma’s. Dat er juist extra tijd en aandacht wordt besteed aan wat er allemaal gebeurt in deze tijd en hoe we dat persoonlijk een plek kunnen geven. Praktische, concrete en aansprekende lessen over tegenslag, teleurstelling, emoties, lijden, rouwen, eenzaamheid en dergelijke onderwerpen zouden het leven nu zoveel kunnen verrijken (voor jong en oud!) en een sterke basis leggen voor de toekomst. Als het onderwijs het niet oppakt, dan ligt hier wellicht een rol voor de mentale hulpverleners, kerken, tv-omroepen, youtubers, influencers en andere mensen met inzicht hierin. Dan groeit er geen verloren generatie op, maar een psychisch sterke en herboren generatie. En dan maakt het echt niet uit als je een paar jaartjes langer over je opleiding doet of misschien wel moet switchen van opleiding.
Reactie plaatsen
Reacties
goed artikel