Struikelstenen

Uitnodiging

Beste buren,

Komende zaterdag om 13.30u worden er twee Stolpersteine geplaatst voor ons huis.

Jullie zijn van harte welkom om de ceremonie mee te maken.

Een papier met deze tekst erop, geplakt op de voordeur van een huis in onze wijk, kwam ik een paar maanden geleden tegen tijdens een wandeling.

Op straat in Berlijn liggen heel veel Stolpersteine en mijn 7-jarige dochtertje heeft hier altijd oog voor. Samen met haar stop ik bij elke Stolperstein die we tegenkomen. We lezen samen wat erop staat en zoeken zo mogelijk op de ‘Stolpersteine-app’ de achtergrond informatie over de bewuste personen op.

Erg bijzonder natuurlijk om nu zo’n steenlegging mee te kunnen maken.

Op zaterdagmiddag trokken we samen naar het bewuste huis.

Voor het huis stond al een grote groep mensen te wachten. Een bont gezelschap. Deftig geklede mensen met chique kleding, Joden in hun zwarte lange jassen en met hoeden op, oudere mensen in een rolstoel en ook buurtbewoners in korte broek en op slippers. Kinderen, honden, iedereen was welkom.

Exact om 13.30u begon de ceremonie. Iedereen was doodstil. Een Joodse saxofonist speelde een lied, waarna er over beide voormalige bewoners van het huis een levensloop werd voorgelezen. Toen dat klaar was, arriveerde kunstenaar Gunter Demnig met zijn busje. Zonder iets te zeggen begon hij een paar stoepsteentjes te verwijderen om ruimte te maken voor de Stolpersteine. Daarna werden de Stolpersteine erin geplaatst en werd met behulp van kleine steentjes en zand de stoep weer egaal dichtgemaakt. Binnen 10 minuten was hij klaar, waarna hij weer vertrok. Er volgde een minuut stilde. De saxofonist zette nog een nummer in, waarna de aanwezige Joodse mannen de gelegenheid kregen om samen te bidden bij de stenen. De aanwezigen werden vervolgens uitgenodigd om in een café op de hoek nog wat door te praten, maar de meeste mensen gingen weer hun eigen weg. Wij ook.

Gedenken

De Berlijners zijn zo goed in gedenken dat je hier op straat letterlijk kunt struikelen over alle gedenktekens en gedenkstenen. Berlijn is de afgelopen eeuw het centrum geweest van veel ellende en pijn. Door de herinnering levend te houden, hoopt men dat de huidige generatie leert van de geschiedenis en dat deze zich niet zal herhalen.

De bekendste gedenkstenen zijn de ‘Stolpersteine’; ‘Struikelstenen’ in het Nederlands. De kunstenaar Gunter Demnig begon in 1992 met het ontwerpen en maken van deze stenen als een symbolisch kunstproject. Hij startte in Keulen met het illegaal leggen van een steen met het deportatiebevel van Himmler erop. Vervolgens ontwierp hij de stenen met de namen van slachtoffers van de holocaust, welke aanvankelijk alleen (en illegaal) in Berlijn werden neergelegd. Later werd het een legaal project en werd het ook uitgebreid naar de rest van Europa. Inmiddels liggen er meer dan 70.000 struikelstenen verspreid over Europa, waarvan op dit moment zo’n 8400 in Berlijn.

Wat is een Stolperstein?

Een Stolperstein bestaan uit een kubusvormige steen van ongeveer 10x10x10cm. Op de bovenzijde is een messingplaatje bevestigd. De stenen worden met de hand gemaakt; iedere letter wordt handmatig in het messing ingeslagen door de kunstenaar of zijn medewerker. Ze worden gelegd voor de huizen waar vroeger de mensen woonden die tijdens het nazi regime (1933 tot 1945) werden weggevoerd, soms ook voor scholen of synagogen. Het ging met name om Joden, Sinti en Roma, homoseksuelen, gehandicapten, chronisch zieken, Jehova’s getuigen en politieke tegenstanders. Op de steen staat meestal de naam, geboortedatum, datum van deportatie en waar naar toe men is gedeporteerd en dan de plaats en datum van overlijden. Het is een herdenkingssteen, geen grafsteen. Al hebben velen van hen nooit een persoonlijk graf gekregen. Als je goed zoekt, vind je af en toe een steen waarop staat dat de betreffende persoon de oorlog overleefd heeft.

Waarom ‘struikelsteen’?

De stenen zijn glad en liggen goed weggewerkt in het trottoir, dus letterlijk zul je er niet over struikelen. Maar wanneer je ze ziet en wilt lezen wat er op staat, zul je even stil moeten staan. Je moet er de tijd voor nemen en je iets voorover buigen. De stenen zetten je letterlijk stil. En als je dan nadenkt wat er is gebeurd met deze mensen, dan struikel je er over met je hart en met je hoofd. Verder wordt wel gezegd dat het verwijst naar de ‘steen des aanstoots’ in de Bijbel en naar een oud Duits gezegde: Wanneer een niet-Jood uitgleed over een steen, zei men ‘Er ligt een Jood onder begraven’.

Om over na te denken:

Hoe zit dat in jouw leven en jouw omgeving?
Struikelen. Letterlijk betekent het ‘ergens over vallen’ of ‘dreigen te vallen’. Struikelen kan pijn doen, pijn veroorzaken. We noemen het soms ook struikelen als iemand ergens in vastloopt. Een studie, een baan, een belangrijk dossier.

Zijn er dingen waar je over struikelt of bent gestruikeld?

In de Nazi tijd ging het over het niet accepteren van bepaalde groepen mensen. Deze mensen werden niet alleen gezien als minderwaardig, maar werden zelfs gemarteld en gedood. Een extreme vorm van discriminatie en antisemitisme.

Welke mensen in jouw omgeving worden niet geaccepteerd? Hoe kun je daar mee omgaan?